Tiểu đường vì ngủ không ngon!

Nhờ nhiều tiến bộ nhảy vọt trong mô hình và kỹ thuật nghiên cứu, thầy thuốc bây giờ đã hiểu rõ hơn về giấc ngủ. Không như quan điểm trước đây, theo đó chức năng của giấc ngủ hầu như chỉ khu trú trong ý nghĩa phục hồi, giấc ngủ trái lại là khoảnh khắc vô cùng quan trọng vì là lúc cơ thể tiến hành nhiều hoạt động đa dạng cần thiết cho sức khỏe. Theo nhiều nhà nghiên cứu, giấc ngủ đầy đủ chất lượng thậm chí là một trong các yếu tố quyết định để phòng ngừa nhiều bệnh chứng nghiêm trọng.

Điều đó không còn là phỏng đoán kể từ khi chuyên gia ngành nội tiết ở Hoa Kỳ chứng minh mối liên hệ mật thiết giữa giấc ngủ và bệnh tiểu đường. Kết quả của một công trình khảo sát kéo dài hàng chục năm với cả ngàn đối tượng cho thấy người thường ngủ không đủ 5 giờ mỗi đêm dễ bị bệnh tiểu đường khi vượt qua độ tuổi 40, nếu so sánh với nhóm đồng niên ít khi bị mất ngủ.

Lý do rất đơn giản. Cảm giác mỏi mệt do ngủ không đủ khiến hệ thần kinh hiểu lầm là cơ thể thiếu năng lượng. Tuyến yên khi đó ra lệnh cho tụy tạng phóng thích nội tiết tố insulin nhiều hơn nhu cầu trong thực tế nhằm thoái biến chất đường để sinh năng lượng. Về mặt cơ chế thì không sai nhưng tình trạng này nếu lập đi lập lại quá thường do nạn nhân thiếu ngủ thường xuyên thì tụy tạng đến lúc nào đó phải kiệt lực. Bệnh tiểu đường khi đó thành hình một cách oan uổng.

Nhưng trái lại, nếu tưởng ngủ càng nhiều càng tốt, ngủ càng nhiều càng ngừa được bệnh tiểu đường thì lầm. Các nhà nghiên cứu đồng thời cũng ghi nhận người ngủ quá nhiều cũng là miếng mồi ngon của bệnh tiểu đường. Lý do là vì đa số người dậy trễ ít khi là người đã ngủ một giấc ngon lành.Trái lại, họ thường nằm nướng trên giường hay ngủ mê mệt khi trời gần sáng là vì hoặc chợp mắt quá trễ, hoặc tuy ngủ đúng giờ, hay thậm chí ngủ sớm là khác, nhưng thức giấc giữa đêm khuya và trằn trọc đến gần sáng. Tuyến thượng thận khi đó ghi nhận tình trạng này như một thể dạng stress và phóng thích nội tiết tố làm tăng lượng đường trong máu. Người ngủ quá nhiều vì thế dễ có lượng đường trong máu vượt quá định mức bình thường. Tình trạng này lúc đầu tất nhiên được điều chỉnh bởi tụy tạng nhưng đến lúc nào đó sẽ trở thành bất trị. Bệnh tiểu đường khi đó không mời vẫn đến.

Ai cũng rõ khổ đến thế nào nếu ăn không xong, ngủ không yên. Không riêng gì bệnh tiểu đường, nhiều căn bệnh khác không kém phần nghiêm trọng sở dĩ phát tán chỉ vì nạn nhân nhiều đêm trước đó không trọn giấc nồng. Rất thường khi nhiều vấn đề trở nên phức tạp chỉ vì một điểm khởi đầu tương đối đơn giản nhưng không được giải quyết rốt ráo. Ngủ không ngon, ngủ chưa đủ là một dẫn chứng. Không lạ gì nếu bệnh tiểu đường được so sánh như cơn đại dịch của thế kỷ 21. Với cuộc sống căng thẳng chỉ tăng không giảm mấy ai còn ngũ cho yên!

(47)
Chay mà vẫn khỏe mới hay

Không kể đến lý do tôn giáo, số người kiêng thịt đã tăng nhanh thấy rõ trên khắp năm châu trong thời gian gần đây. Bằng chứng là, chỉ nói riêng ở châu Âu, tỷ lệ người “ăn chay” đã vượt mức 10% trong thập niên vừa qua. Ở nhiều quốc gia phương Tây, “ăn chay” thậm chí là mốt đắt tiền của người sành điệu. Nhưng cũng cần nói rõ, “ăn chay” đề cập trong bài này là chế độ dinh dưỡng tuy kiêng thịt nhưng vẫn dùng trứng, sữa.

Những người đã quyết định bỏ thịt ăn chay vì có lý do chính đáng, phần vì thịt bò, heo, gà vịt, thịt nào cũng không an toàn, nếu không nhiễm khuẩn thì cũng tẩm nội tiết tố, phần vì chất mỡ trong thực phẩm gốc động vật là nguyên nhân của nhiều bệnh chứng nghiêm trọng xuất phát từ tình trạng xơ vữa mạch máu. Tuy vậy, nhiều người vẫn từ chối ăn chay, cho dù chỉ định kỳ vài ngày trong tháng, mặc dầu hiểu rõ hình thức này là một trong các phương pháp hiệu quả để giải độc cho cơ thể, để bớt gánh nặng cho lá gan, trái thận. Lý do thường nghe là vì không ăn thịt sợ thiếu chất đạm. Đúng là cơ thể phải có đủ chất đạm, nhưng không nhất thiết phải là chất đạm từ thực phẩm gốc động vật.

Nói có sách, mách có chứng. Kết quả của nhiều công trình nghiên cứu trong thập niên vừa qua cho thấy:

• Cơ thể không thể thiếu đạm nếu trong bữa ăn hoặc có trứng, sữa, hay các sản khác phẩm từ sữa.
• Giảm thịt mỡ trong khẩu phần là biện pháp cơ bản và hữu hiệu để ngăn chặn tình trạng tăng chất mỡ trong máu.
• Người kiêng thịt vẫn không thiếu dưỡng chất nếu tăng lượng rau quả, mễ cốc và dầu thực vật trong khẩu phần
• Thay thế chất đạm động vật bằng đạm thực vật trong đậu nành, rong biển, hạt bí rợ, hoa hướng dương … không hề gây rối loạn biến dưỡng. Trái lại, có lợi là khác với đối tượng bị tăng acid uric, thừa acid lactic …
• Để ể đừng thiếu sinh tố B12 và sinh tố D do khẩu phần không có thịt cá, người ăn chay chỉ cần chú trọng các món cải chua và nấm.

Ăn chay rõ ràng có ích cho sức khỏe. Bằng chứng là cả 3 sơ sở nghiên cứu ở Đức, đại học Giessen, viện nghiên cứu ung thư Heildelberg và bệnh viện Charite ỏ Berlin, sau khi đúc kết nhiều công trình nghiên cứu, đã cùng nhau khẳng định là người ăn chay ít có vấn đề với huyết áp, với chất mỡ trong máu, với tình trạng béo phì và thậm chí ít bị bội nhiễm. Người ăn chay nhờ đó ít bị ung thư và có tuổi thọ cao hơn. Điểm lý thú hơn nữa là phần lớn trong số người một khi quyết định bỏ thịt theo rau thường đồng thời nói không với thuốc lá và rượu bia. Họ vì thế khỏe mạnh hơn người “không thịt chết liền”.

Tuy vậy, tất cả đối tượng có nhu cầu phục hồi hay tăng trưởng cấp bách như thai phụ, người đang cho con bú, trẻ con, thiếu niên, người lao động nặng, người vừa qua cơn bệnh mãn tính…, không nên chay trường, hoặc nếu ăn chay thì cần được điều trị hỗ trợ qua thầy thuốc chuyên khoa.

Cơ thể con người phải có đầy đủ chất đạm, bên cạnh chất đường và chất béo. Nhưng điều đó không có nghĩa là bắt buộc phải luôn luôn có thịt trên bàn ăn. Không nhất thiết phải chay trường. Nhưng thỉnh thoảng ăn chay vài ngày chính là biện pháp để già néo mà không đứt dây. Linh động bao giờ cũng khéo gấp trăm lần thụ động.

(48)
Tại sao gan lại lên men?
Ít ai ngờ về kết quả của một đợt thống kê thăm dò trên 50 bệnh nhân đã được xét nghiệm máu qua nhiều bệnh viện và trung tâm y khoa ở TP HCM. 42 trong số họ hoàn toàn không hiểu về ý nghĩa của xét nghiệm men gan, 8 người còn lại tuy có khái niệm việc men gan tăng cao nhưng không ai được thông tin chính xác về hậu quả của tình trạng bệnh lý này! Không lạ gì khi nhiều người bệnh gan lơ là với căn bệnh này. Chưa hiểu hết ngọn nguồn làm sao biết sợ!

Nói chung, men gan là các hoạt chất tham gia trong phản ứng thoái biến của tế bào gan. Các chất này trong điều kiện bình thường đóng đô trên màng hay trong cấu trúc của tế bào. Nếu tế bào còn nguyên vẹn khó tìm thấy men gan trong máu. Ngược lại, nếu tế bào gan vì lý do nào đó bị phân hủy thì hàm lượng của men gan khi đó sẽ tăng cao trong huyết thanh. Đo lượng men gan trong máu vì thế là phương pháp gián tiếp xác minh tình trạng và mức độ thương tổn. Men gan càng cao, bệnh càng nặng, tiên lượng càng xấu. Trái lại, men gan nếu trước đó tăng cao nhưng sau đó giảm xuống là dấu hiệu cho thấy hiệu quả của liệu pháp.

Với kỹ thuật sinh hóa hiện nay thầy thuốc thường tập trung vào 3 loại men gan:

• SGOT là loại men tăng cao khi tế bào gan, tim hay bắp thịt bị hủy hoại. Bình thường men này không vượt quá 35 đơn vị ở nữ giới và 50 đơn vị ở phái nam. Trị số này nếu tăng cao là dấu hiệu báo động trong nhiều bệnh chứng nghiêm trọng như viêm gan, ung thư gan, viêm túi mật, tắt đường dẫn mật vì sỏi, nhồi máu cơ tim, ngộ độc thuốc, nhiễm trùng huyết, viêm cơ, viêm thận mãn, bệnh tuyến giáp, động kinh… Nhưng đừng vì thế mà hốt hoảng. SGOT cũng có thể tăng cao chỉ vì đã vận động bắp thịt thái quá hay trong tình trạng dị ứng.
  SGPT là loại men đồng hành với SGOT với trị số xét nghiệm và ý nghĩa bệnh lý cũng tương tự với SGOT.
  GGT là loại men tăng cao khi có tổn thương nhu mô gan hay đường dẫn mật. Thầy thuốc cần xét nghiệm này không chỉ để chẩn đoán viêm gan siêu vi, hay thường hơn là viêm gan hay xơ gan do rượu, mà còn để xác minh tình trạng ứ mật, hay ung thư đầu tụy tạng. Bình thường trị số GGT dao động trong khoảng 9 đến 36 đơn vị ở phái nữ và từ 12 đến 64 đơn vị ở nam giới. Trị số này có thể tăng cao dù không có bệnh, chẳng hạn trong thai kỳ, ở người dùng thuốc ngừa thai, thuốc chống động kinh, thuốc lợi tiểu, hay thuốc điều chỉnh nội tiết tố tuyến giáp lâu ngày.

Xét nghiệm men gan nên được thực hiện định kỳ không chỉ trên ở đã bệnh mà cho tất cả đối tượng dễ là miếng mồi béo bở của bệnh gan. Được như thế mới mong phát hiện bệnh thật sớm cũng như theo dõi diễn tiến và đánh giá hiệu quả của liệu pháp. Không cần thì thôi nhưng khi đúng chỉ định phải xét nghiệm đầy đủ. Thầy thuốc muốn quyết định tiến hành liệu pháp điều trị viêm gan, đặc biệt là viêm gan siêu vi, phải căn cứ vào kết quả xét nghiệm men gan, thay vì chỉ tập trung vào phản ứng kháng thể. Thêm vào đó, xét nghiệm men gan mà chỉ với 1 hay 2 loại thì chỉ là thầy thuốc cưỡi ngựa xem hoa với phí tổn của người bệnh! Quan trọng hơn nữa là đừng quên so sánh kết quả xét nghiệm trước sau để thầy thuốc có cái nhìn chính xác về diễn tiến. Nói cách khác, bệnh gan mật không mong gì hơn là sớm chiếm được kèo trên nhờ thầy thuốc tuy có xét nhưng với kết quả không nghiệm được gì hết!

(49)
Nấu chi cho người mất ngủ?
Mất ngủ là chuyện quá thông thường vì là dấu hiệu đi kèm của không biết bao nhiêu căn bệnh. Từ nguyên nhân đơn giản như bội nhiễm, ăn không tiêu bước qua lý do tương đối dễ hiểu như do ảnh hưởng của rượu, phản ứng phụ của thuốc, cho đến căn cơ phức tạp hơn nhiều như rối loạn lượng đường trong máu, giao động huyết áp, thiếu dưỡng khí trong não, trầm cảm, tất cả đều có thể biểu lộ với triệu chứng mất ngủ. Lâu dần thành quen. Nhiều người vì thế xem mất ngủ như một phần khó tránh của cuộc sống. Hơn nữa, giải pháp cũng không quá phức tạp khi đang có cả lố thuốc ngủ chờ sẵn ở nhà thuốc

Vấn đề trên thực tế lại không đơn giản như thế. Mất ngủ một khi đã xuất hiện, nếu không được điều trị hiệu quả và kịp thời, chỉ tăng chứ khó giảm. Điều đó có nghĩa là người uống thuốc ngủ quá thường chỉ có thể càng lúc càng dùng thường hơn, nhiều hơn, hoặc đổi thuốc mạnh hơn, nghĩa là không sớm thì muộn phải lệ thuộc vào thuốc.

Thông thường thì mất ngủ không để lại dư chứng nếu xảy ra theo kiểu xuân thu nhị kỳ do có lý do chính đáng, chẳng hạn vì đau nhức. Đáng lo hơn là tình trạng mất ngủ kinh niên kéo dài hơn 3 tuần cho dù đã được điều trị thậm chí với thuốc an thần. Loại mất ngủ này có nhiều thể dạng:

• Khó dỗ giấc ngủ: Tuy cũng thay đổi tùy theo “cá tính” nhưng đa số cần tối thiểu 20 phút để vào cõi mộng mơ. Nhiều người chỉ vì không đủ kiên nhẫn đợi đò qua sông nên mang định kiến mất ngủ và nhiều khi tự hại thân bằng thuốc ngủ trong khi không cần thiết.
• Không ngủ yên suốt đêm: Nạn nhân dễ thức nhiều lần trong đêm rồi lo lắng vì sợ không ngủ lại được. Nỗi lo thường khi quá đáng vì chỉ cần ngồi dậy làm việc gì đó dưới đèn sáng thì sau vài chục phút sẽ mỏi mắt và ngủ trở lại. Nói nghe rất dễ nhưng giữa lý thuyết và thực tế bao giờ cũng có khoảng cách của đêm dài chờ sáng.
• Thức quá sớm dù muốn ngủ lâu hơn. Trong mười trường hợp hết chín có bàn tay giật dây trong bóng tối của stress. Muốn hóa giải chiêu này nạn nhân không nên bực bội nếu giật mình trước khi đồng hồ reo. Trái lại nên giả dại qua ải bằng chơi thể thao hay tập thể dục dưỡng sinh dù hãy còn rất sớm. Mặt khác đừng chọn cách thức khuya với hy vọng dậy trễ vì chỉ làm trật thêm nhịp sinh học.

Dù mất ngủ dưới dạng nào thì chế độ dinh dưỡng bao giờ cũng đóng một vai trò quan trọng. nếu biết cách ăn uống thì mất ngủ dù khó tránh nhưng không xảy ra quá thường đến độ phải dùng thuốc ngủ.

Thức ăn nên tránh:

• Chất béo như bơ, món chiên mỡ nổi, thịt xông khói, bánh kem, nhất là nếu bữa ăn chiều quá trễ, vì đây là những món cản trở tiến trình tổng hợp tryptophan, chất dọn dường cho hoạt động của trung khu điều hành giấc ngủ.
• Cà phê cũng như các loại nước uống có cafein, nếu uống quá nhiều và uống mà không ăn sau 6 giờ chiều.

Thực phẩm nên dùng:

• Nui, mì, bún, nghĩa là các loại thực phẩm tuy cũng là tinh bột nhưng trái với bánh mì, cơm cháo, vì không làm tăng lượng đường một cách đột ngột, nếu có tật ăn khuya.
• Mơ, chuối, chà là, sữa chua như món tráng miệng sau bữa cơm chiều vì đây là nguồn cung ứng tryptophan.
• Cá thu, cá saba, cá hồi, cá mòi để cung cấp cho cơ thể sinh tố B6, chất xúc tác phản ứng biến đổi tryptophan thành serotonin, hoạt chất cần thiết cho giấc ngủ yên bình.
• Hạt hướng dương, bí rợ để nhờ chất béo 3-Omega gián tiếp ảnh hưởng trung khu điều khiển giấc ngủ bằng cách điều chỉnh dẫn truyền thần kinh qua ngõ nội tiết tố.
• Thịt gia cầm để cơ thể đừng thiếu chất sắt rồi kéo theo tình trạng thiếu dưỡng khí trong tế bào não bộ.

(50)
Đau đầu vì miếng ăn!
Theo kết quả thống kê của các hãng bảo hiểm châu Âu, tối thiểu 1/5 cư dân ở đó đang là nạn nhân của chứng nhức đầu, trong số đó 2/3 là phụ nữ. Đáng nói hơn nhiều là gần 40% trong số đó phải nghỉ việc rất thường xuyên vì cơn thiên đầu thống ác liệt đi kèm với ói mửa từng cơn đến mật xanh!

Nếu tưởng nhức đầu là bệnh của người lớn thì lầm. Thậm chí trẻ mới vào lớp 1 đã biết khổ vì đau đầu! Con số nạn nhân cứ thế tăng dần cho đến khi trưởng thành. Lý do không quá khó hiểu. Dù do nguyên nhân thông thường như stress, khó tiêu, cảm cúm, dị ứng…, hay phức tạp hơn như cao huyết áp, nhiễm trùng…, cơ thể đều có thể phản ứng với triệu chứng đau đầu. Có khác chỉ khác về cường độ, tần số, vị trí và dấu hiệu đi kèm của cơn nhức đầu.

Về mặt cơ chế, nhức đầu là cảm giác được ghi nhận từ phản ứng sai lầm của cơ thể dẫn đến tình trạng lúc co lúc dãn của mạng lưới mạch máu li ti trong não bộ. Hậu quả của đột biến áp lực trong não, mới tăng lại giảm, là cơn nhức đầu. Trước tình huống đó cơ thể cũng tìm cách điều chỉnh bằng cách tự tổng hợp chất đối kháng để ngăn chặn cơn nhức đầu. Nhờ nhiều công trình nghiên cứu trong thời gian gần đây, thầy thuốc nào nay cũng rõ về tác dụng chống nhức đầu của serotonin, chất tạo giấc ngủ bình yên. Bằng chứng là người có lượng serotonin trong não càng cao càng ít nhức đầu.

Muốn được vậy, muốn tổng hợp serotonin, cơ thể phải cần một chất đạm làm đòn bẩy có tên là tryptophan. Nhưng nếu tưởng như thế chỉ cần bữa ăn dồi dào chất đạm thì sai! Bữa ăn nhiều thịt cá, tuy có đủ tryptophan, thường lại không có lợi cho người có cơ tạng dễ nhức đầu vì hai lý do:

• Nhiều loại acid amin khác trong thực phẩm gốc động vật là chất gây nhức đầu với hoạt tính mạnh hơn tryptophan!
• Các loại acid amin khác có tác dụng tương tranh với tryptophan trong tiến trình hấp thu. Càng nhiều đối thủ tryptophan càng dễ bị loại khỏi đường đua vào não bộ!
• Chính vì thế mà bữa ăn chiều nếu bớt thịt mỡ nhưng nhiều rau quả, thậm chí có thêm chất ngọt nếu không bị bệnh tiểu đường, là phương tiện đơn giản để ngăn chặn chứng nhức đầu. Nhờ nhiều chất đường trong bữa ăn chiều mà tryptophan dễ lách vào não trong khi các chất đạm khác bị đẩy vào xương cơ.

Bên cạnh đó, vận tốc di chuyển của tryptophan từ máu vào não tùy thuộc nhiều yếu tố khác, thí dụ:

• Chậm thấy rõ dưới ảnh hưởng của nicotin, cafein, chất chát trong rượu vang, chất đạm trong phô-mai và nickel trong sô-cô-la, nếu thực khách dị ứng với các món này.
• Nhanh hơn nhiều nếu phòng ăn đầy đủ ánh sáng và dồi dào khoáng tố kali trong món tráng miệng (mật ong, chuối già…). Ăn tối trong khung cảnh mờ mờ tuy lãng mạn nhưng sau đó lại dễ là lý do khiến tốn tiền mua thuốc trị nhức đầu vào ngày hôm sau.
• Ổn định hơn nhiều nếu uống đủ nước trong và sau bữa ăn.

Đau đầu rõ ràng là một trong các lý do gây thâm hụt túi tiền người bệnh và chất lượng cuộc sống của nạn nhân. Biết là không thiếu thuốc thuốc trị đau đầu với hiệu quả cao nhưng đồng thời với phản ứng phụ! Khéo hơn nhiều là biết cách ăn uống sao cho bớt nhức đầu, thay vì lúc nào cũng uống thuốc!